Temat funkcji języka jest często pomijany na lekcjach polskiego, jednak nie oznacza to, że nie może on pojawić się na egzaminie maturalnym (zarówno jeśli chodzi o część ustną, jak i pisemną). Zdarza się bowiem, że pytania w części matury nazywanej „czytaniem ze zrozumieniem” dotyczą funkcji języka, które dominują w wybranym tekście (niekiedy trzeba wybrać odpowiedź spośród kilku możliwości). W takiej sytuacji uczeń musi również uzasadnić, dlaczego wybrał określoną funkcję. W związku z tym warto poznać funkcje języka, które odpowiadają (w większości) elementom schematu aktu komunikacji.
Spójrz na schemat. Zauważ, że każdy jego element (nadawca, odbiorca, kontekst, kontakt, komunikat i kod) związany jest z określoną funkcją języka. Jednak istnieją jeszcze 3 funkcje, które musisz zapamiętać i które nie są połączone z żadnym elementem schematu. Chodzi tu o funkcje: informacyjną, performatywną (inaczej stanowiącą) i magiczną.
Czym charakteryzują się poszczególne funkcje języka i jak je rozpoznać?
Funkcja informacyjna (informatywna):
- nadawca przekazuje odbiorcy informację,
- przekazywanie faktów bez komentarza nadawcy, brak słów związanych z emocjami, wykrzyknień itd., przewaga zdań oznajmujących,
- funkcja informacyjna dominuje w tekstach zwartych w podręcznikach (a przynajmniej powinno tak być J),
- komunikatami o tej funkcji są również rozkład jazdy autobusów czy pociągów albo tabelka w książce od historii.
Funkcja poznawcza (przedstawieniowa) – nakierowana na kontekst (sytuację):
- nadawca przekazuje swoją wizję świata odbiorcy, ukazuje jakiś fragment rzeczywistości, jednak adresat dzięki temu dowiaduje się czegoś nowego (np. o dalekich, egzotycznych krajach),
- nadawca nie koncentruje się tylko na przekazaniu informacji, lecz dodaje oceny, dokonuje też wyboru pewnych treści,
- przykładem gatunku, w którym dominuje funkcja poznawcza jest reportaż (a przykładem konkretnego tekstu – „Heban” R. Kapuścińskiego).
Funkcja ekspresywna (emotywna) – nakierowana na nadawcę:
- nadawca wyraża swoje emocje, opinie, refleksje,
- wyrazy nacechowane emocjonalnie, nazwy uczuć, stanów, emocji, wykrzyknienia, wielokropki, brak spójności tekstu (jeśli emocje są bardzo silne),
- przykładami gatunków, w których dominuje funkcja ekspresywna są recenzja lub komentarz na forum internetowym.
Funkcja impresywna (ko natywna, perswazyjna) – nakierowana na odbiorcę:
- nadawca chce nakłonić odbiorcę do czegoś,
- słowa i zwroty wyrażające prośby, nakazy, zakazy, reguły; słownictwo oceniające (np. dobry, podły, zdrajca, ludzie honoru); slogany odnoszące do wartości, wypowiedzi wzbudzające emocje,
- funkcja impresywna dominuje w komunikatach reklamowym.
Funkcja poetycka – nakierowana na komunikat:
- nadawca chce zwrócić uwagę na (często ozdobną i kunsztowną) formę tekstu,
- w tekstach, w których dominuje funkcja poetycka, występuje nagromadzenie środków stylistycznych (jednak nie jest to reguła),
- funkcja poetycka (niekiedy) dominuje w utworach, które określić można mianem „literatury pięknej”.
Funkcja fatyczna – nakierowana na kontakt:
- służy nawiązaniu, podtrzymaniu lub zakończeniu kontaktu,
- powitania, pożegnania i inne zwroty grzecznościowe; pytania służące upewnieniu się, czy komunikacja jest niezakłócona; pomruki („mhm”, „aha”) i gesty wyrażające uwagę odbiorcy, zapewnienia, że słyszy/widzi, rozumie itd.
Funkcja metajęzykowa (metatekstowa) – nakierowana na kod:
- Nadawca chce:
- wyjaśnić znaczenie jakiegoś elementu przekazu (np. słowa, pojęcia),
- zapytać o znaczenie jakiegoś elementu przekazu, upewnić się, czy dobrze coś zrozumiał,
- przedstawić sposób tworzenia komunikatu – wypowiedzieć się o sposobie pisania, mówienia itd. W tym kontekście przykładami komunikatów i gatunków, w którym dominuje funkcja metajęzykowa są: poradnik, wykład (np. wykłady Jana Miodka o języku) lub nawet cały utwór literacki (literatura autotematyczna tj. tekst o tworzeniu dzieła – „Bieniowski” Juliusza Słowackiego czy „Miazga” Jerzego Andrzejewskiego).
Funkcja stanowiąca (performatywna):
- wypowiedzi realnie zmieniające rzeczywistość (społeczną w sensie np. urzędowym),
- przykłady: wypowiedź księdza udzielającego ślubu – „Ogłaszam waz mężem i żoną”, „Akceptuję regulamin”, dokumenty nadania obywatelstwa, umowy itd.
Funkcja magiczna:
- związana z wiarą w magiczną moc słowa i intencją, by komuś tym pomóc lub zaszkodzić,
- zaklęcia, życzenia okolicznościowe i słowa przeklinające kogoś/coś.
Jakie są cechy charakterystyczne poszczególnych funkcji (w skrócie)?
informacyjna – przekazujemy fakty
poznawcza – nadawca ukazuje swoją wizję świata
ekspresywna – nadawca wyraża swoje uczucia i myśli
impresywna – chcemy czegoś od odbiorcy (zmiany postawy, zachowania, sposobu myślenia)
poetycka – bogaty język, wyeksponowanie formy wypowiedzi
fatyczna – rozmawiamy o samym kontakcie
metajęzykowa – wyjaśniamy słowa / tematem wypowiedzi jest tworzenie tekstu
stanowiąca – realna zmiana rzeczywistości
magiczna – składamy życzenia / kogoś lub coś przeklinamy / rzucamy zaklęcie
Jeśli już posiadasz pewną wiedzę na temat funkcji wypowiedzi, sprawdź się, rozwiązując przygotowane zadania.
ĆWICZENIA
1. Określ funkcje wypowiedzi:
- Dnia 15 listopada br. o godz. 17.00 w sali nr 8 odbędzie się zebranie rodziców.
- Oj, te oceny! Znowu będę wysłuchiwał! Koszmar!
- Zabrania się palenia tytoniu na terenie budynku.
- Zostawcie łapkę w górę lub zasubskrybujcie mój kanał!
- Co masz na myśli, mówiąc, że to było fantastyczne?
- Ale naiwne przedmiejskie dzwonki i perkalikowe, niewybredne kwiatuszki stały bezradne w swych nakrochmalonych, różowych i białych koszulkach, bez zrozumienia dla wielkiej tragedii słonecznika.
- Ostatnio w ogóle się nie uczysz! Co się z tobą dzieje? Proszę, weź książkę i naucz się.
- – Halo? Masz włączony mikrofon?
– Cześć, mhm, wszystko w porządku. - Uprzejmie proszę o przyznanie mi urlopu okolicznościowego w związku z przyjściem na świat mojej córki Anny.
- Niech go licho weźmie!
- Najeźdźcy, którzy wtargnęli do Indii, nazwali siebie „Arias” – Ariowie. Mianem tym posługiwali się również starożytni Persowie i przetrwało ono w nazwie Iran.
- Sprzedam kocięta perskie, białe i szare, z metryczkami. Tel. …..
- Przeszłość jak ogród zaczarowany
Przyszłość jak pełna owoców misa.
Liści opadłych złote dywany,
Winograd ognia strzępami zwisa. - Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim uznaje Jana kowalskiego winnym zarzucanego mu czynu.
- Wszystkiego najlepszego, zdrowia, szczęścia i miłości!
2. Określ, jaka funkcja dominuje w tekstach:
- podręcznika do historii
- encyklopedii
- ogłoszenia
- tomiku poezji
- rozkazu wojskowego
- regulaminu szkoły
- hasła reklamowego
- listu miłosnego
3. Jaka funkcja poza poetycką występuje w przytoczonych komunikatach?
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
(A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, fragment)
Tak li moja Orszula, jeszcze żyć na świecie
Nie umiawszy, musiała w ranym umrzeć lecie?
I nie napatrzawszy się jasności słonecznej
Poszła, nieboga, widzieć krajów nocy wiecznej!
A bodaj ani była świata oglądała!
(Jan Kochanowski, Tren II, fragment)
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba,
Że co im zazdrość ujmie. Bóg nagradzać będzie,
A cnota kiedykolwiek miejsce swe osiędzie.
(Jan Kochanowski, Pieśń XII, fragment)
Nie dbają moje papiery
Nic u nich Mars, chocia srogi,
Ale śmiechy, ale żarty
Zwykły zbierać moje karty.
(Jan Kochanowski, Na swoje księgi, fragment)
Dziękuję wam miła pani
za ten wykup coście dali.
A wam miły gospodarzu,
niech wam Pan Bóg błogosławi.
Daj wam Boże z nieba rosę,
żeby się niosły kokosze.
Daj wam Boże dobre konie,
żeby chodziły po bronie.
(Fragment pieśni kolędników)